نگاهی ریزبینانه به معنا و مفهوم طرحواره درمانی
اسکیما تراپی یا طرحواره درمانی، یکی از روش های مورد استفاده برای درمان اختلالات شخصیت به شمار می رود. شیوه طرحواره درمانی به وسیله روانشناس مشهور و به نام آمریکایی، جفری یانگ ابداع گردید. شایان ذکر است که اختلالات شخصیت در برگیرنده الگوهای پایدار و کلی رفتاری، عاطفی و فکری و به دور از هنجارهای جامعه می باشد.
شروع این الگوهای وسیع احساسی و رفتاری منعطف پذیر، به دوران نوجوان و بزرگسالی بر می گردد. به طور معمول، افراد مبتلا به اختلالات شخصیت، توانایی همگام شدن با هنجارهای جامعه را نداشته و غالبا درصدد انکار و نفی بیماری خود بر می آیند. بر این اساس، این دسته از افراد برای درمان و حل مشکل خود از مراجعه به روانپزشک و درمانگر پرهیز نموده و برای درمان اختلال خود هیچگونه انگیزه و تمایلی را نشان نمی دهند.
در این شرایط، روش طرحواره درمانی می تواند به عنوان یک راهکار درمانی مناسب و مثمر ثمر تلقی شود. بر این اساس، طرحواره درمانی، مبتنی بر آموزش، شناخت، هیجان و آگاهی بوده و در این زمینه بصیرت و بینش را نیز مد نظر قرار می دهد. ناگفته نماند که این روش درمانی، از یک ساختار بینابین برخوردار می باشد، چراکه از سایر رویکردها، مفاهیم و ارزش ها نیز استفاده به عمل می آورد. ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که در حال حاضر شیوه طرحواره درمانی در زمینه های مختلفی نظیر مشاوره پیش از ازدواج، مشکلات ازدواج، ترک اعتیاد و اختلالات خلقی و اختلالات اضطرابی مورد استفاده قرار می گیرد. هدف جفری یانگ از ابداع این روش، ایجاد یکپارچه گری بر روی موضوعاتی مانند سازنده گرایی و درمان های شناختی درمانی و روانکاوی تلقی می شود. بر این اساس، طرحواره درمانی با بررسی و ارزیابی شناخت، آگاهی و ناخودآگاه وجودی، به دنبال پاسخ دادن به همه خلأهای رفتاری شناختی می باشد.
نگاهی به معنا و مفهوم طرحواره درمانی
همانگونه که اشاره شد، طرحواره درمانی، یکی از روش های مهم و حائز اهمیت برای درمان اختلالات شخصیتی به شمار می رود. به طور کلی، طرحواره درمانی به عنوان یک ساختار و قالب هیجانی منفی است که از پویایی، ناهشیاری و پایداری برخوردار بوده و علل شکل گیری آن، عدم موفق بودن فرد در برآورده ساختن نیازهای احساسی، به ویژه از دوران کودکی می باشد.
به بیان دیگر، طرحواره درمانی مجموعه ای از الگوهای فکری و باورهای بنیادی می باشد که سبب شکل گیری در ذهن فرد حول محور یک موضوع شده و به بروز رفتارها و اعمال خاصی منجر می گردد. بر این اساس، این الگوهای عمیق و فراگیر متشکل از شناخت، هیجان و خاطره بوده که شکل گیری آن از زمان کودکی و نوجوانی شروع شده و در سنین بزرگسالی ادامه پیدا می کند.
بنابر نظر جفری یانگ، به علت تاکید طرحواره درمانی بر سطح عمیقی از شناخت، این روش درصدد اصلاح هسته مرکزی اختلال بر می آید. تحقیقات و پژوهش های به عمل آمده در این زمینه از تاثیر گذاری این روش درمانی در رابطه با بهبود اختلال افسردگی و اختلال های اضطرابی خبر می دهد. بدون تردید، هر شخصی از خلق و خوی مختص به خود برخوردار بوده و همراه با این خلق و خو قدم به جهان هستی می گذارد. مبنای شکل گیری طرحواره ها بر اساس خلق و خوی اولیه فرد، به انضمام تجربه های عاطفی منفی ایجاد می گردد.
نهادینه شدن این تجربیات عاطفی منفی در اثر برآورده نشدن نیازی روانی بنیادی انسان، بستر مناسب برای شکل گیری طرحواره ها را فراهم می آید. بر این اساس، طرحواره ها سبب ندیدن حقیقت همانگونه که هست، می شوند. ناگفته نماند که در مقوله طرحواره درمانی، مشکلات اصلی و بنیادی انسان ها، نشأت گرفته از افکار و باورهای آنها می باشد.
لزوم و ضرورت استفاده از روش طرحواره درمانی
به طور کلی، طرحواره ها به منزله یک چارچوب و قالب ذهنی، به منظور مسلط شدن بر اطلاعات شخص از خود، آینده، دیگران و محیط اطراف خود قلمداد می گردد. ناگفته نماند که طرحواره ها انتظارات و توقعات اشخاص در مورد احساسات و موضوعات و مسائل مختلف را نیز شامل می شود. بر این اساس، طرحواره درمانی به عنوان یک ساختار و قالب مورد توجه قرار می گیرد که از واقعیت یا تجربه ناشی شده و درصدد کمک و یاری رساندن به اشخاص بر می آید. در نتیجه، افراد قادر به تعریف و تفسیر تجارب خود می باشند.
ذکر این نکته ضروری می رسد که درمان اختلالات شخصیتی، در پرتو وجود طرحواره درمانگر معنا و مفهوم خود را پیدا می کند. طرحواره درمانی به عنوان یک شیوه تاثیر گذار و اثر بخش، برای کاهش خاطرات هیجانی، کنترل و مدیریت واکنش های فیزیکی تلقی می گردد. افراد دارای مشکلات رفتاری و شناختی، با تجربه یک محیط جدید، قادر به ایجاد خاطرات و ذهنیت جدید خواهند بود.
بدون تردید، جایگزین کردن الگوهای جدید، در کنار اعمال تغییرات در الگوهای رفتاری، سبب شکل گیری انگیزه های جدید و در عین حال مثبت در افراد شده و زمینه مناسب برای برطرف ساختن انگیزه ها و تجربیات تلخ و هیجانی دردناک اشخاص را فراهم می آورد. شایان ذکر است که از زاویه دید طرحواره درمانی، شکل گیری خاطرات دردناک و تجربیات تلخ گذشته نظیر طرد شدن ها، آسیب ها و دوست نداشتنی بودن، علی الخصوص در دوران کودکی، به منزله محرک های قدیمی و در دسته طرحواره های ذهنی افراد به حساب می آید. در این شرایط، از منظر طرحواره درمانی به منظور ایجاد و اعمال تغییرات مشهود و اثرگذار در الگوهای رفتاری حال حاضر فرد، با جایگزین کردن الگوهای جدید و همینطور اعمال تغییرات رفتاری، می توان در این زمینه اقدام نمود.
نقش و اهمیت طرحواره درمانی در درمان افراد
به طور کلی، از نظر طرحواره درمانی، اشخاص سالم از طرحواره قابل تغییر، سالم و انعطاف پذیر بهره می برند. در نقطه مقابل، افراد دچار اختلال و آسیب، غالبا طرحواره های سخت و شکننده ای داشته که برای رفع و برطرف ساختن این مشکل، استفاده از شیوه طرحواره درمانی مؤثر و تاثیر گذار می باشد. شایان ذکر است که طرحواره ها به عنوان یک ساختار یا قالب عاطفی، شناختی و انگیزشی محسوب شده که در شکل گیری آن، برآورده نشدن نیازهای هیجانی اولیه، نقش پر رنگ و بسزایی ایفا می کنند. برخوردار بودن همه افراد از یک سبک زندگی، از جمله مبانی مهم و حائز اهمیت در طرحواره درمانی محسوب می شود. بر این اساس، هر فردی در طول زندگی خود، از الگوهایی برخوردار می شود که رشد و گسترش و ریشه اصلی این الگوها، به دوران کودکی فرد مرتبط می شود.
بنابراین، فرد در طی دوران زندگی خود همواره درصدد تکرار این الگوها بر می آید. این الگوهای تکرار شونده یا تله های زندگی، مفهوم طرحواره را تداعی می کند. از دیدگاه طرحواره درمانی، طرحواره ها به عنوان نوعی مکانیزم مقابله ای به شمار می آیند که شکل گیری آن ناشی از برآورده نشدن نیازهای احساسی افراد، خصوصا در دوران کودکی می شود.
ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که هر طرحواره به نوعی بازتاب دهنده یک نیاز برآورده نشده تلقی می گردد. بر این اساس، برآورده نشدن نیاز امنیت و مراقبت، مؤید و معرف طرحواره رها شدگی به شمار می رود. در نتیجه این امر و به سبب برطرف نشدن نیازهای احساسی فرد، الگوی خود مغلوبی در دوران بزرگسالی نمود بارز و برجسته پیدا می کند. بر همین اساس، با استفاده از روش طرحواره درمانی می توان بستر مناسب برای بهبود و غیر فعال کردن این نمونه الگوها و برطرف ساختن این نیازها را در سنین بزرگسالی مهیا ساخت.
بررسی و تحلیل انواع طرحواره درمانی
به طور کلی، در حالت عادی طرحواره ها پنهان می باشند. برای برانگیختن انواع طرحواره درمانی، محرک های عینی، موضوعات ذهنی، رویدادها و موقعیت ها بسیار تاثیر گذار و مؤثر می باشند. تحریک شدن انواع طرحواره درمانی در ذهن و سیستم روانی شخص، سبب فعال شدن پردازش های منفی گشته که در نتیجه این امر انواع طرحواره درمانی و ذهنی در وجود فرد بروز پیدا می کند.
از جمله روش های کاربردی برای شناخت انواع طرحواره درمانی، دقت و توجه نمودن به موقعیت ها و رویدادهای آشکار کننده طرحواره درمانی می باشد. شایان ذکر است که ذهنیت بالغانه، ذهنیت والدانه، ذهنیت همسو با سبک مقابله ای و ذهنیت های کودکانه، در دسته انواع ذهنیت طرحواره ای به شمار می آیند. از انواع طرحواره درمانی تعریف شده می توان به طرحواره محرومیت هیجانی اشاره نمود. بر این اساس، با برآورده نشدن نیازهای احساسی فرد، طرحواره های درمانی مانند نیاز به عشق و محبت، فهمیده شدن، شنیده شدن، همدلی، هدایت، راهنمایی و مشاوره و حمایت شکل می گیرد. طرحواره درمانی رها شدگی از دیگر انواع طرحواره درمانی محسوب می شود که در آن فرد به این باور و نتیجه رسیده است که در صورت برقراری روابط و تعامل عاطفی، این روابط خیلی زود خاتمه پیدا می کند. در طرحواره سوء استفاده و بی اعتمادی، این تصور شکل می گیرد ک دیگران از روی قصد و نیت به دنبال سودجویی و منافع خود بوده یا قصد آسیب رساندن به فرد را دارند. در نتیجه فرد از ابتدای امر به فکر انتقام گرفتن و حمله کردن به طرف مقابل می باشد. طرحواره شکست، انزوای اجتماعی، وابستگی، شرم و نقص، اطاعت، ایثارگری، آسیب پذیر بودن در برابر بیماری و آسیب، خویشتن تحول نیافته، ملاک های سخت گیرانه، بازداری هیجانی، طرحواره مجازات، بدبینی، خویشتن داری ناکافی، استحقاق و طرحواره بازداری هیجانی، از دیگر انواع طرحواره درمانی به شمار می آیند.
تکنیک های مورد استفاده در طرحواره درمانی
به طور معمول، در طرحواره درمانی و به منظور تغییر و جایگزین کردن الگوها و سبک های مقابله، از تکنیک های مختلفی استفاده به عمل می آید. بر این اساس، تکنیک های رفتاری، تجربه ای و شناختی، از تکنیک های مهم و حائز اهمیت در این زمینه محسوب می شوند. در روش شناختی، طرحواره درمانی درصدد هدایت کردن بیمار به سوی باور غلط بودن طرحواره ها بر می آید. همچنین در این روش برای زیر سوال بردن طرحواره ها، به فرد کمک شایانی می گردد. از آنجایی که تکنیک های شناختی مبتنی بر روش های درمان شناختی رفتاری اعمال می گردند، از راهکارهایی مانند رد کننده طرحواره و بررسی شواهد تایید کننده استفاده می شود.
در روش تجربه ای به عنوان یکی دیگر از تکنیک های طرحواره درمانی، مبتنی بر روش شکست دادن و فائق آمدن بر طرحواره ها طراحی می گردد. تصویرسازی ذهنی، از تکنیک مهم و حائز اهمیت این روش به شمار می آید. در پرتو استفاده از روش تصویرسازی، بیمار ضمن تجسم خاطرات تلخ و تجربیات دردناک خود در دوران کودکی، با کمک درمانگر تلاش و کوشش خود را در جهت به حداقل رساندن اثر این تجربیات تلخ به کار می بندد. از دیگر تکنیک های کاربردی در طرحواره درمانی، تکنیک های رفتاری محسوب می شود.
در این روش، بیمار با کمک درمانگر درصدد تغییر طرحواره ها و الگوهای رفتاری و جایگزین کردن آن با رفتارهای مثبت و صحیح بر می آید. بر اساس تحقیقات به عمل آمده در این زمینه، طرحواره درمانی برای بهبود اختلالات شخصیت مانند اختلالات شخصیتی خود شیفتگی، وسواس، وابستگی و اختلالات شخصیتی پارانوئید مؤثر و تاثیر گذار می باشد. همچنین برای درمان مشکلاتی نظیر ترس از صمیمیت، مشکلات رابطه ای، اعتماد به نفس پایین، مدیریت خشم و افسردگی نیز طرحواره درمانی، نقش پر رنگ و بسزایی را بر عهده دارد.
آموزش طرحواره درمانی
در طرحواره درمانی، حذف و از بین بردن طرحواره مد نظر درمانگر قرار ندارد، بلکه استفاده از این روش ضمن فراگیری و آموزش طرحواره درمانی به بیمار، در پاسخ به نیازهای اساسی فرد کمک شایانی می نماید. همچنین آموزش طرحواره درمانی به دنبال به دست آوردن روشی مسالمت آمیز و سازگارانه، به منظور کاهش و به حداقل رساندن قدرت و فعالیت طرحواره می باشد.
از آنجایی که طرحواره ها در زمره باورهای ریشه دار و اساسی قرار داشته و ایجاد آنها متاثر از نوع برخورد و سبک فرزند پروری والدین، به ویژه در دوران کودکی می باشد، آموزش طرحواره درمانی، برای تغییر دادن و جایگزین کردن الگوهای مثبت، از درجه اهمیت و ارزش بسیار بالایی برخوردار می باشد. ذکر این نکته ضروری به نظر می رسد که در طرحواره درمانی، چنانچه طرحواره با قرار گرفتن در موقعیت ها و رویدادها بر انگیخته شود، موجب سلب شدن قدرت واقع بینی از شخص می گردد.
بر همین اساس، به منظور کاهش و به حداقل رساندن اثر طرحواره، آموزش طرحواره درمانی بسیار تاثیر گذار و کارساز به شمار می رود. همچنین هدف از آموزش طرحواره درمانی، بررسی، ارزیابی، شناسایی و کشف مدل طرحواره محسوب می شود. همچنین در طرحواره درمانی، افزایش بینش و بالا بردن آگاهی و شناخت فرد نیز مورد توجه قرار دارد.
لینک کوتاه:
