درباره ذهنیت های طرحواره ای چه می‌دانید؟
همه ما در هر لحظه از زندگی خود، حالات هیجانی و رفتاری گوناگونی را تجربه می‌کنیم که در برابر هر یک از آن‌ها یک نوع رفتار مقابله‌ای را از خودمان برزو می‌دهیم. به زبان ساده می‌توان گفت که هر یک از ما دارای ذهنیت‌هایی هستیم که محور تفکر و هیجانات ما را تشکیل می‌دهند.
این حالات هیجانی و رفتار مقابله‌ای در برابر آن، با نام ذهنیت های طرحواره ای شناخته می‌شوند که در طرحواره درمانی کاربرد بسیاری دارند و در واقع اساس آن را تشکیل می‌دهند. هر فرد از بدو تولد حالات و هیجانات و پاسخ‌هایی را از دنیای بیرونی خود دریافت می‌کند که موجب شکل‌گیری ذهنیت های طرحواره ای در او می‌شود.
در این مطلب از وبلاگ افق سلامت می‌خواهیم شما را با انواع ذهنیت های طرحواره ای و کاربردهای آن آشنا کنیم. اگر دوست دارید دنیای درونی خودتان را بهتر بشناسید و با روش جذاب طرحواره درمانی آشنا شوید، در ادامه این مطلب همراه ما باشید:
طرحواره چیست؟
پیش از آنکه درباره ذهنیت های طرحواره ای صحبت کنیم و دلایل شکل‌گیری آن‌ها را بگوییم، بهتر است طرحواره و طرحواره درمانی را بشناسیم.
به اطلاعاتی که ما از دنیای اطراف خود دریافت و آن‌ها را در ذهن و حافظه‌مان ذخیره می‌کنیم، طرحواره می‌گویند. بگذارید برای درک راحت‌تر مفهوم طرحواره مثالی بزنیم.
کودکی که به تازگی به دنیا می‌آید، هیچگونه تصویر ذهنی و اطلاعات ذخیره‌شده‌ای از دنیای اطراف خود ندارد. اما با گذشت زمان و از طریق اطلاعاتی که از جهان پیرامون خود دریافت می‌کند، مجموعه‌ای از شناخت‌ها در او شکل می‌گیرد و این مجموعه شناخت‌ها با گذشت زمان حول محور یک موضوع مشخص دسته‌بندی شده و طرحواره‌ها را تشکیل می‌دهند.
کودکی را تصور کنید که پس از تولد نیازهای خود را از طریق گریه کردن و یا تولید آواهای مشخص بیان می‌کند. در این حالت زمانی که والدین یا اطرافیان کودک برای رفع نیازهای او اقدام می‌کنند، کودک درمی‌یابد که در برابر هر کنش خود، واکنش مشخصی می‌بیند و می‌فهمد افرادی وجود دارند که به نیازهای او پاسخ می‌دهند. در این صورت یک نوع دلبستگی ایمن در او به وجود می‌آید.
اگر برعکس این شرایط رخ دهد و کودک برای رفع نیازهای خود پاسخی دریافت نکند، دلبستگی او مختل شده و در اصطلاح دلبستگی مختل به وجود می‌آید.
وجود دلبستگی ایمن به ایجاد طرحواره های ذهنی سازگار و وجود دلبستگی مختل به بروز طرحواره های ناسازگار منجر می‌شود.
تفاوت ذهن و ذهنیت
آنچه ما به کمک آن دنیای اطرافمان را درک می‌کنیم، ذهنیت است. در حقیقت ذهنیت نتیجه پردازش اطلاعات و موقعیت‌هایی است که در ذهن وجود دارند. کانت درباره تفاوت میان ذهن و ذهنیت بیان می‌کند که واقعیت خارج از ذهن ما وجود دارد، اما قادر نیستیم که واقعیات دنیا را آنچنان که وجود دارند ببینیم. زیرا هر یک از ما دنیای پیرامون خودمان را بر اساس ادراکات ذهنی و هیجانی و احساسات درونی خودمان می‌شناسیم و درک می‌کنیم.
ذهنیت طرحواره‌ای چیست؟
وجود هر یک از طرحواره‌ها در ما، نشان‌دهنده نیازهای برآورده نشده درون ماست. به این شکل زمانی که به بزرگسالی می‌رسیم، در صورت عدم دریافت پاسخ مناسب برای نیازهایمان، یکی از طرحواره‌های درونی ما فعال می‌شوند.
ما نیز در مقابل این طرحواره‌های فعال شده، رفتارهای مقابله‌ای از خودمان بروز می‌دهیم که گاهی آن‌ها را با تسلیم، گاهی با فرار از موقعیت و اجتناب و در مواردی با جبران افراطی بروز می‌دهیم.
درست زمانی که طرحواره‌های ما فعال می‌شوند و برای روبه‌رو شدن با آن‌ها به رفتارهای مقابله‌ای روی می‌آوریم، ذهنیت های طرحواره ای به وجود می‌آیند. به زبان ساده ذهنیت های طرحواره ای همان آموزه‌هایی هستند که از کودکی در ما شکل گرفته‌اند و زمان مقابله با طرحواره‌های فعال شده‌مان بروز می‌کنند.
ذهنیت های طرحواره ای را می‌توان به چهار دسته گوناگون تقسیم کرد:
ذهنیت های طرحواره ای کودکانه
در ذهنیت های طرحواره ای کودکانه، طرحواره‌های اصلی و قدرتمند افراد بروز می‌کنند. زمانی که یک فرد طبق ذهنیت های طرحواره ای کودکانه رفتار می‌کند، در واقع رفتارهایی را مشابه کودکان از خود بروز می‌دهد. ذهنیت های طرحواره ای کودکانه شامل موارد زیر می‌شوند:
ذهنیت کودک آسیب‌پذیر
ذهنیت کودک آسیب یکی از ذهنیت های طرحواره ای کودکانه است که عواطف دردناک طرحواره به طور مستقیم در آن احساس می‌شود. برای مثال واکنش فردی که به طرحواره رهاشدگی دچار است و یکی از مهم‌ترین افراد زندگی‌اش، او را رها می‌کنند، افسردگی و سوگ است.
این افراد به طور مستقیم احساساتی مانند درماندگی، ناتوانی و غم و اندوه شدید را تجربه می‌کنند.
ذهنیت کودک خشمگین
فردی که ذهنیت های طرحواره ای او در گروه ذهنیت کودک خشمگین جای می‌گیرد، در مقابل فعال شدن طرحواره‌های ذهنی خودش، رفتار مقابله‌ای پرخاشگری را بروز می‌دهد.
در واقع ذهنیت کودک خشمگین، خشم، پرخاش و عصبانیت را برای مقابله با بخش آسیب‌پذیر خود به کار می‌گیرد.
ذهنیت کودک تکانشگر
ذهنیت کودک تکانشگر از دیگر انواع ذهنیت های طرحواره ای کودکانه است که فرد در آن به صورت کودکی رفتار می‌کند که لوس، بی‌طاقت، بی‌نظم و عصبانی و گاهی بی‌ادب است و هر کاری را که دلش می‌خواهد انجام می‌دهد.
ذهنیت های طرحواره ای مقابله ای ناکارآمد
این دسته از ذهنیت های طرحواره ای در واقع سبک‌های مقابله‌ای هستند که افراد در موقعیت‌های گوناگون و بسته به شخصیت و ذهنیت خودشان آن را به کار می‌گیرند.
ذهنیت های طرحواره ای مقابله ای ناکارآمد را به سه دسته تقسیم می‌کنند:
ذهنیت مطیع و تسلیم‌شده
افرادی با ذهنیت تسلیم‌شده و مطیع کسانی هستند که اغلب طرحواره‌ها را درست می‌دانند و منفعل و وابسته هستند. آن‌ها برای دوری از انتقام و تلافی سعی می‌کنند به هر چیزی تن بدهند و در مقابل رفتارهای دیگران تسلیم شوند.
ذهنیت محافظ بی‌تفاوت
در این نوع از ذهنیت های طرحواره ای افراد سعی در حفظ خود از خطر آسیب‌پذیری دارند و ترجیح می‌دهند پشت یک دیوار محافظتی پنهان شوند. کرختی و پوچی، دوری از روابط و جمع‌ها، خیال‌پردازی، خوداتکایی افراطی و ... از ویژگی‌های این سبک از ذهنیت های طرحواره ای است.
ذهنیت جبران‌کننده افراطی
جبران‌کنندگان افراطی عموما برخلاف طرحواره اصلی عمل می‌کنند و به پرخاشگری‌های منفعلانه روی می‌آورند.
ذهنیت های طرحواره ای والد ناکارآمد
این ذهنیت در واقع افرادی با نماد درونی شده والدین را شامل می‌شوند. به زبان ساده در این ذهنیت، افراد در نقش والدین خود قرار می‌گیرند و با خودشان به همان شکلی رفتار می‌کنند که در گذشته والدینشان با آن‌ها رفتار می‌کردند.
این ذهنیت طرحواره ای در دو شکل بروز می‌کند:
والد تنبیه‌گر
فردی که ذهنیت والد تنبیه‌گر را با خودش حمل می‌کند، دائما به تنبیه خود می‌پردازد و خودش را فردی بد سرشت یا کثیف می‌داند. این ذهنیت در افرادی که به بیماری افسردگی یا اختلال شخصیت مرزی مبتلا هستند بیشتر دیده می‌شود.
والد پرتوقع
در ذهنیت طرحواره‌ای والد پرتوقع، انتظارات غیرواقع‌بینانه مطرح می‌شوند و فرد را برای رسیدن به آن تحت فشار روحی می‌گذارند. کسی که در نقش ذهنیت والد پرتوقع ظاهر می‌شود، کمال‌گرایی را بسیار خوب می‌داند و به شکل افراطی آن را به کار می‌گیرد. از نظر این افراد اشتباه کردن کار بسیار بدی است. این ویژگی عموما در افرادی که به خودشیفتگی یا اختلال وسواس جبری مبتلا هستند، بیشتر دیده می‌شود.
ذهنیت های طرحواره ای سالم
ذهنیت های طرحواره ای سالم در مقابل ذهنیت های طرحواره ای ناکارآمد قرار می‌گیرند. در این نوع ذهنیت‌ها، نیاز فرد به طور کامل ارضا و پاسخ داده شده و فرد به صورت منطقی از احساسات خود آگاه است.
ذهنیت های طرحواره ای سالم هم به دو دسته تقسیم می‌شوند:
ذهنیت طرحواره ای کودک شاد
در این ذهنیت نیازهای کودک به طور کامل پاسخ داده شده و به همین دلیل کودک احساس رضایت درونی، خوشحالی و محبت دارد. در این ذهنیت خبری از ذهنیت‌های ناسازگار اولیه نیست، چراکه نیازها درست و به موقع پاسخ داده شده‌اند.
ذهنیت طرحواره ای بزرگسال سالم
ذهنیت بزرگسال سالم، آگاه است و می‌تواند بدون درگیر شدن با احساسات ناراحت‌کننده و دردناک، به طور آگاهانه، منطقی و واقع‌بینانه، درباره مسائل و مشکلات فکر کند.
درمان ذهنیت های طرحواره ای چه مراحلی دارد؟
درمان ذهنیت های طرحواره ای مانند دیگر روش‌ها و حوزه‌های درمانی مراحل مشخصی را شامل می‌شوند که به کمک یک متخصص روان درمانگر در زمینه طرحواره درمانی انجام می‌گیرند. مراحلی که برای درمان ذهنیت های طرحواره ای به کار می‌روند، شامل موارد زیر هستند:
1. گفت‌وگو، بررسی، شناسایی و نام‌گذاری ذهنیت بیمار
2. دستیابی به ریشه تحولی و ارزش‌های انطباقی ذهنیت‌ها
3. برقراری ارتباط میان ذهنیت‌های ناسازگار فرد و علائم و مشکلات فعلی
4. بررسی فواید و مزایای رها کردن ذهنیت‌ها یا متعادل کردن آن‌ها
5. تصویرسازی ذهنی برای دستیابی به ذهنیت کودک آسیب‌پذیر
6. ایجاد شرایط گفت‌وگو میان ذهنیت‌ها
7. کمک برای اجرای دستاوردهای درمان در زندگی
روانشناس چه نقشی در شناسایی ذهنیت های طرحواره ای دارد؟
بسیاری از رفتارهای دوران بزرگسالی ما ریشه در دریافت و پردازش‌های دوران کودکی‌مان دارند. زمانی که پاسخ به نیازهای ما در کودکی به هر دلیلی به تاخیر می‌افتند و یا بدون جواب باقی می‌مانند، دریافت و پردازش اطلاعات درون ما آغاز می‌شود.
روانشناسی که در زمینه طرحواره درمانی تخصص دارد، می‌تواند به کمک دانش تخصصی و روش‌های مناسب در طرحواره درمانی، به گفت‌وگو با بیمار پرداخته و نوع ذهنیت طرحواره‌ای او را شناسایی کند.
درمانگر به مرور زمان، بیمار را با ذهنیت طرحواره‌ای خودش روبه‌رو می‌کند و به درمان یا تعدیل اثرات این ذهنیت‌ها در زندگی فردی و اجتماعی او می‌پردازد.
فراموش نکنید که درمان مبتنی بر طرحواره، نیازمند تخصص، مهارت و دانش درمانگر در زمینه انواع طرحواره‌ها و ذهنیت های طرحواره ای است. بنابراین برای انتخاب این روش درمانی حتما از میزان تخصص درمانگر آگاه شوید و رزومه کاری و تحصیلی او را به خوبی بررسی کنید.
کلینیک روانشناسی و مشاوره افق سلامت با دارا بودن بهترین درمانگران در حوزه‌های گوناگون درمانی، از جمله مشاوره و روانشناسی فردی، طرحواره درمانی، مشاوره و روانشناسی کودک و نوجوان، مشاوره زوج درمانی، مشاوره پیش از ازدواج، گروه درمانی، گفتار درمانی، روانپزشکی و ... آماده ارائه خدمات به شماست.
برای آنکه درمان مبتنی بر طرحواره را به کمک یک روان درمانگر کارآزموده تجربه کنید، می‌توانید به مرکز روانشناسی افق سلامت مراجعه کنید.
سخن آخر
هر یک از ما، پس از تولد، حالات هیجانی و مقابله‌ای گوناگونی را از محیط اطرافمان دریافت می‌کنیم که به مرور زمان باعث شکل‌گیری ذهنیت های طرحواره ای در ما می‌شوند. به این ترتیب بخش زیادی از رفتارهای بزرگسالی ما نیز به دلیل وجود ذهنیت های طرحواره ای ما رخ می‌دهند و با تکیه بر این ذهنیت‌ها بروز پیدا می‌کنند.
ذهنیت های طرحواره ای و انواع طرحواره‌ها آنقدر اهمیت دارند که امروزه روش‌های جدیدی برای طرحواره درمانی مطرح شده است.
اگر دوست دارید به خودآگاهی، شناخت درونی و کنترل بیشتری روی رفتارهای خودتان دست یابید، با درمانگران ما در این مسیر همراه شوید.
لینک کوتاه:
